Yemen

Resmi adı: Yemen Cumhuriyeti
Başkenti: San'a (Nüfusu: 550.000)
Diğer önemli şehirleri: Aden (400.000), Taiz, Hudeyde, Makalla, Hadramevt.
Yüzölçümü: 527.968 km2
Nüfusu: 16.000.000 (2000 tahmini). Nüfusun % 25'i şehirlerde yaşamaktadır. Ortalama ömür 50 yıldır. Çocuk ölümlerinin oranı binde 121'dir. Nüfusun % 46'sını 14 yaşın altındakiler oluşturmaktadır.
Km2 başına düşen insan sayısı: 23.7
Nüfus artış hızı: % 2.7
Etnik yapı: Yemen'de nüfusun % 97.3'ü Araptır. Kalan nüfusu Güney Asyalılar (% 1), Somalililer (% 1.2), Malaylar (% 0.2) ve yahudiler (% 0.04) oluşturmaktadır.
Dil: Resmi dil ve halkın genelinin konuştuğu dil Arapça'dır.
Din: Resmi din İslâm'dır. Halkın % 99'u Müslümandır. Nüfusun % 1'ini de yahudilerle doğu dinleri mensupları oluşturmaktadır. Müslümanların % 55'i Sünni, % 45'i Zeydidir. Zeydiler, Şiilerin bir koludur. Ancak Ehli Sünnete Caferilerden daha yakındırlar. Bu yüzden Zeydiler, Şianın en yumuşak ve Ehli Sünnet'e en yakın kanadı olarak bilinir. Çok az sayıda da İsmaili vardır. Sünnilerin geneli Şafiidir.
Coğrafi durumu: Ortadoğu ülkelerinden sayılan ve Arap Yarımadası'nın Afrika'ya bakan güney ucunda yer alan Yemen, kuzeyden Suudi Arabistan, doğudan Umman, güneyden Hint Okyanusu (Aden Körfezi), batıdan Kızıldeniz'le çevrilidir. En yüksek yeri Hadur Şu'ayb (3760 m.)'dır. Topraklarının % 1'i tarım alanı, % 40'a yakını otlaktır.
Yönetim şekli: Çok partili demokratik sisteme dayalı bir cumhuriyet rejimiyle yönetilmektedir. İki Yemen'in birleşme sürecini oluşturan geçiş döneminde cumhurbaşkanlığını eski Kuzey Yemen cumhurbaşkanı, cumhurbaşkanı yardımcılığını eski Güney Yemen Sosyalist Parti genel sekreteri, başbakanlığı da yine eski Güney Yemen devlet başkanı yaptı. Geçiş döneminin bitmesinden sonra gerçekleştirilen seçimlerde 301 üyeli bir parlamento oluşturuldu. Ancak çıkan iç savaş dolayısıyla birleşik yapı korunamadı. İç savaştan sonra eski Güney Yemen'e hakim olan Sosyalist Parti'nin bütün ayrıcalıklı hakları alındı. Şu an bu parti diğer siyasi partilerle eşit düzeydedir. 301 sandalyeli parlamentonun üyeleri de ülkenin tümünde gerçekleştirilen serbest seçimlerle belirlenmektedir. Yemen, BM, İKÖ (İslâm Konferansı Örgütü), Arap Devletleri Birliği, IMF (Uluslararası Para Fonu), İslâm Kalkınma Bankası gibi uluslararası örgütlere üyedir.
Siyasi partiler:
Genel Halk Kongresi: Cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih'in partisidir. Birleşmeden önce Kuzey Yemen'de iktidarı elinde tutuyordu. Birleşmeden sonra da koalisyonun birinci partisi oldu. Liberal bir anlayışa sahip olan bu parti birleşme sonrasında gerçekleştirilen 27 Nisan 1993 seçimlerinde parlamentoda 122 üyelik kazanarak birinci parti oldu. 27 Nisan 1997 tarihinde gerçekleştirilen son seçimlerde ise 187 sandalye kazanarak tek başına hükümeti kurmaya yetecek çoğunluğu elde etmeyi başardı. Bu yüzden ülkedeki hükümet halen bu partinin elindedir. Fakat bazı muhalefet partileri son seçimlere hile karıştırıldığını iddia ettiler. el-Misak ve 22 Mayıs adlı iki periyodik yayın çıkarmaktadır.
Yemen Islah Birliği: İslâmi anlayışa sahip olan bu partinin lideri Abdullah ibnu Huseyn el-Ahmer'dir. Müslüman Kardeşler cemaatinin anlayışını benimsemiş bir siyasi oluşumdur. Özellikle üniversite gençliği ve kadınlar arasında etkili olan bu parti parlamentodaki üye sayısı bakımından ikinci parti durumundadır. 1993 seçimlerinde parlamentoda 63 sandalye kazanmıştı. 1997 seçimlerinde kazandığı sandalye sayısı ise 53'e düştü. es-Sahve (Uyanış), el-Islah ve el-Menâr (Aydınlık) adlı üç periyodik yayın çıkarmaktadır.
Yemen Sosyalist Partisi: Eski Güney Yemen'de iktidarı elinde tutan, birleşmeden sonraki geçiş döneminde de Genel Halk Kongresi'yle birlikte hükümeti oluşturan partidir. Ali Sâlim el-Beyd'in liderliğindeki bu parti 1993 seçimlerinde parlamentoda 56 sandalye kazandı. Bu kadar sandalye kazanması o tarihte henüz Güney Yemen'de ipleri elinde tutuyor olmasından kaynaklanıyordu. Bundan dolayı o bölgede halkı Sosyalist Parti'ye oy vermeye zorladı. Ancak 1997 seçimlerinde sadece iki sandalye kazanabildi.
Arap Sosyalist Baas Partisi: Irak'ta hâkim olan Baas ideolojisini savunur. Lideri Kâsım Selâm'dır. Üye sayısı birkaç bini geçmezken, sahip olduğu dış destekten ve Irak - Yemen ilişkilerinden yararlanarak etkili bir konum kazanmıştır. el-Cemahir adlı bir yayın çıkarmaktadır.
Yemenliler Birliği Partisi: 1967 öncesinde Güney Yemen'de faaliyet gösteriyordu. 67'den sonra faaliyetleri donduruldu ve birleşme sonrasında yeniden siyaset sahnesine çıktı. Arap kavmiyetçiliğini savunan muhafazakâr bir anlayışa sahiptir. Daha çok Güney Yemen'de etkilidir. er-Re'y ve el-Hak adlı iki yayın organı çıkarmaktadır.
Cumhuriyet Partisi: Muhafazakâr ve liberal bir anlayışa sahiptir. es-Seb'in (Yetmiş) adlı bir yayın organı vardır.
Nasırcı Demokratik Parti: Eski Mısır diktatörü Cemal Abdünnasır'ın fikirlerini savunmaktadır.
Nasırcı Birlik Partisi: Arap kavmiyetçisi ve nasırcı bir partidir.
Yemen'de bunların dışında da birçok siyasi parti bulunmaktadır.
İdari bölünüş: 17 ilden meydana gelir.
Tarihi: Yemen'e İslâm, Resulullah (a.s.)'ın sağlığında girmiştir. Resulullah (a.s.) Medine'de İslâm devletini kurduğunda Yemen, İran nüfuzu altındaydı ve İranlılar o dönemlerde Bâzân adlı bir kişiyi Yemen valisi olarak tayin etmişlerdi. Aslen İranlı olan bu kişi Resulullah (a.s.)'ın davetiyle Müslüman olmuş ve İslâm devleti onu Yemen valiliğinde tutmuştur. H. 9 (M. 631) yılında Bâzân'ın vefat etmesi üzerine Resulullah (a.s.) onun yönetimi altındaki bölgeleri Bâzân'ın oğlu Şehr, Ebu Musa el-Eş'ari (r.a.), Yâli ibnu Umeyye ve Muaz ibnu Cebel (r.a.) arasında paylaştırdı. Resulullah (a.s.), h. 9 yılında da Hz. Ali (r.a.)'yi halkını İslâm'a davet etmesi için Yemen'e gönderdi. Hz. Ali (r.a.)'nin daveti etkili oldu ve Yemen halkı kitleler halinde İslâm'a girdi. Resulullah (a.s.)'ın sağlığında Yemen'de Abhele el-Esved el-Ansi adlı bir kişi peygamberlik iddiasında bulundu ve kendi kabilesini etrafına toplamayı başardı. Etrafına topladığı insanlarla Yemen'in önemli bir kısmını işgal etti. Yukarıda sözü edilen eski Yemen valisi Bâzân'ın oğlu ve Resulullah (a.s.) tarafından Yemen'in bir bölümünün idaresi kendisine verilmiş olan Şehr'i öldürdü. Bu kişi daha sonra zorla kendine eş yaptığı Merzebâne adlı kadının bazı yakınlarıyla birlikte düzenlediği bir komplo sonucu öldürüldü ve etrafına topladığı kişiler de dağıldı.
Yemen 820'ye kadar halife tarafından gönderilen valilerce yönetildi. 820'den sonraki Yemen tarihi biraz karışıktır. Bu tarihten sonra ülkenin değişik bölgelerinde değişik yönetimler kurulmuştur. Bunlardan kısaca söz edelim:
820'de Yemen'in bir bölümünde Şiiliğin bir kolu olan Zeydiyye mezhebini benimsemiş Ziyadiler yönetimi kuruldu. Ziyadiler, Abbasilere tabi özerk bir devlet kurmuş ve 1022 yılına kadar iktidarlarını sürdürmüşlerdir. Ancak Ziyadiler Yemen'in tamamına hükmedemediler.
San'a çevresine 861-997 yılları arasında Ya'furiler hükmettiler. Yafuriler sünniydiler ve onlar da Abbasiler'e tabiydiler. Yafurilerin bölgeleri kısa bir süre Karmatilerin eline geçti. 997'de Ressiiler Yafuri devletini ortadan kaldırdılar. Ressiler Yemen'in Sa'de çevresinde yönetim kurmuşlardı. Zeydiyye mezhebinden olan Ressiilerin saltanatı 1300 yılına kadar sürdü.
Yukarıda zikredilen Ziyadiler yönetiminin 1022'de yıkılmasından sonra onların bölgelerinde Neccahiler yönetimi kuruldu. Neccahiler sırasıyla Abbasiler, Selçuklular ve Fatımiler'e tabi olarak Yemen'in bazı bölgelerinde 1159'a kadar hüküm sürdüler.
1038'de San'a'nın batısındaki Mesar şehrini başkent edinen Sulayhiler yönetimi kuruldu. Fatımiler'e tabi olan ve Şiiliği benimseyen Sulayhilerin saltanatı 1099'a kadar sürdü.
1099'da San'a ve çevresinde Hemdaniler yönetimi kuruldu. Sırasıyla Fatımiler'e, Selçuklular'a ve Eyyubiler'e tabi olan Hemdaniler yönetimi 1174'e kadar ayakta kaldı. Hemdanilerin çoğunluğu Zeydi, bazıları da İsmailiyye şiasındandı.
1159'da Zebid ve çevresinde Mehdiler yönetimi kuruldu. Harici olan Mehdilerin saltanatı 1174'e kadar sürdü. Mehdiler önce Fatımiler'e sonra Eyyubiler'e tabi oldular.
Zebid ve çevresinde 1229-1454 yılları arasında sünni olan Resuliler hüküm sürdüler. Resuliler de önce Eyyubiler'e sonra Memlükler'e tabi oldular.
1446-1538 tarihleri arasında Yemen'in büyük bir kısmı üzerinde Tahiriler hüküm sürdüler.
1517'den sonra Yemen'e Osmanlılar girdiler. Osmanlılar Yemen şehirlerini tek tek ele geçirerek 1538'de de Tahiriler yönetimine son verdiler.
Yemen'in Osmanlıların eline geçmesinden sonra buradaki Zeydi imamların dini otoriteleri devam etmiştir. Bununla birlikte Zeydiler zaman zaman Osmanlı yönetimine karşı ayaklanmalar düzenlediler.
18. yüzyılın sonlarına doğru Portekizli, Fransız ve İngiliz sömürgeciler Yemen'i ele geçirmek için bazı saldırılarda bulundular. Ancak Osmanlı güçleri bunlara pek fırsat vermediler. Bunun üzerine İngilizler 19. yüzyılın başlarından itibaren Aden Körfezi'nde deniz güçlerini artırdı, 1839'da da Aden'i işgal ettiler. Burayı üs edinen İngilizler daha sonra Güney Yemen olarak bilinen bölgeyi işgal ettiler. Kuzey Yemen ise herhangi bir Avrupa ülkesinin sömürgesi durumuna düşmeden 30 Ekim 1918'e kadar Osmanlı yönetiminde kaldı. Bu tarihte de bağımsız oldu.
Türkiye Lozan anlaşmasında Kuzey Yemen'in bağımsızlığını ve Güney Yemen'in İngiliz işgaline geçmesini resmen tanıdı.
Kuzey Yemen'in bağımsız olmasından sonra yönetim Zeydi imamlara geçti. Osmanlı Devleti'nin Yemen üzerindeki hâkimiyetinin son bulduğu tarihte Zeydilerin dini lideri olan İmam Yahya 24 Şubat 1924'te kendisini Yemen kralı ilan etti. Onun yönetimi 14 Şubat 1948'de öldürülmesine kadar sürdü. Öldürülmesinden sonra saltanata oğlu Ahmed geçti. Onun 18 Eylül 1962'de saltanattan çekilmesi üzerine yerine oğlu Seyfulislâm geçti. Seyfulislâm sadece dokuz gün tahtta kalabildi ve 27 Eylül 1962'de gerçekleştirilen darbeyle tahttan indirilerek cumhuriyet rejimi ilan edildi ve Abdüsselâl cumhurbaşkanı yapıldı. Ancak bu olay ülkeyi bir iç savaşa soktu ve bu iç savaş İmam Seyfulislâm'ın 1967'de saltanattan tamamen feragat etmesine kadar sürdü. 5 Kasım 1967'de Kadı Abdurrahman İryani cumhurbaşkanı seçildi. Onun yönetimi 1974 Haziran'ına kadar sürdü. Yerine İbrahim Hamdani geçti ve 6 Şubat 1978'e kadar görevde kaldı. 6 Şubat 1978'de hâlen bu görevi yürütmekte olan Ali Abdullah Salih cumhurbaşkanlığına geçti.
Güney Yemen 30 Kasım 1967'ye kadar İngiliz işgalinde kaldı. Bu tarihte bağımsızlığını elde eden Güney Yemen, Kuzey Yemen'den ayrı bir devlet oldu ve ilk cumhurbaşkanlığına Sa'bani getirildi. Sa'bani 22 Haziran 1969'da komünist bir darbeyle düşürüldü ve yetkilerini 5 kişilik bir başkanlık konseyi üstlendi. Arap dünyasının ilk komünist devleti olan Güney Yemen'in adı 30 Kasım 1970'de Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti olarak değiştirildi. Sâlim Rubai Ali de devlet başkanı oldu. Devlet başkanlığına 1978'de Ali Nasır Muhammed getirildi. Aynı yılın Aralık ayında Sosyalist Parti genel sekreteri Abdülfettah İsmail devlet başkanı oldu. 1980'de Ali Nasır Muhammed yeniden devlet başkanı oldu. 12 Ocak 1986'da komünistler arasında bir silahlı çatışma çıktı ve Ali Nasır Muhammed'in taraftarları yenilgiye uğratıldı. Bu olaylardan sonra Haydar Ebu Bekir el-Attas devlet başkanı, Ali Sâlim el-Beyd de iktidarı elinde tutan Sosyalist Parti'nin genel sekreteri oldu.
İki Yemen Nisan 1990'da bir birleşme anlaşması imzaladı ve bu anlaşma uyarınca 22 Mayıs 1990'da birleşme gerçekleştirildi. Anlaşma 22 Kasım 1992'ye kadarki sürenin geçiş süresi olarak kabul edilmesini, bu sürenin bitiminde seçim yapılmasını ve geçiş dönemi sonrası idari mekanizmasının bu seçim sonuçlarına göre belirlenmesini öngörüyordu. Geçiş döneminde birleşik Yemen'in cumhurbaşkanı Kuzey Yemen cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih, cumhurbaşkanı yardımcısı Güney Yemen Sosyalist Parti lideri Ali Sâlim el-Beyd, başbakanı da Güney Yemen cumhurbaşkanı Haydar Ebu Bekir el-Attas olacaktı. Ancak Sosyalist Parti geçiş dönemi sonunda yapılacak seçimlerde bir başarı elde edemeyeceğini anlayınca seçimin ertelenmesini ve kendisine seçim sonrası için bazı garantiler verilmesini istedi. Yapılan gizli görüşmeler sonunda seçimler 27 Nisan 1993'e ertelendiyse de Sosyalist Parti istediği garantileri alamadı. Seçimlerde de önemli bir başarı gösteremeyince parti lideri Ali Sâlim el-Beyd Kuzeyli yöneticileri çeşitli şekillerde itham etmeye başladı ve çok geçmeden başkent San'a'yı terk ederek Aden'e yerleşti. Bu olayları izleyen ithamlar 20 Şubat 1994'te silahlı çatışmaya dönüştü ve Yemen yeni bir iç savaşın içine sürüklenmiş oldu. Güney Yemen tarafı 12 Mayıs 1994'te Kuzey'den ayrıldığını bildirerek bağımsızlığını ilan ettiyse de Kuzey Yemen yöneticileri bunu kabul etmeyerek isyancı Güney Yemen birliklerinin mevzilerine yönelik saldırılarını şiddetlendirdiler. Temmuz 1994 başlarında da Güney Yemen'in başkenti Aden'i ele geçirerek bütün Yemen'i yönetimleri altına aldılar.
Dış problemleri: Yemen'in Körfez Savaşı'nda Irak'ın yanında yer alması bu savaşta ABD ile birlikte hareket eden Arap ülkeleri tarafından yalnız bırakılmasına yol açtı. Özellikle Suudi Arabistan yönetimi Yemen'e karşı açıkça cephe alarak topraklarında çalışan bir milyon Yemenliyi hiçbir tazminat ödemeden işten çıkarıp sınır dışı etti. Bu uygulama Yemen'i ekonomik yönden ciddi sıkıntılara soktu. Suudi Arabistan yönetimi bununla da yetinmeyerek Yemen'i Arap dünyasından tecrit etmek için birtakım siyasi girişimlerde bulundu. İki Yemen'in birleşmesini kendi açısından tehdit olarak gören Suudi Arabistan'ın bu ülkedeki iç savaşı körüklediği yolunda haberler yayıldı. Sosyalist Parti liderinin iç savaş öncesinde Suudi Arabistan'ı ve bazı Körfez ülkelerini ziyaret etmesi bu haberlerin asılsız olmadığını gösteriyordu. Yemen'in Suudi Arabistan'la bir sınır problemi de var. Suudi Arabistan, Yemen'in petrol yönünden zengin olduğu sanılan bir bölgesi üzerinde hak iddia ediyor. Ancak son zamanlarda bu iki ülke arasında bir yakınlaşma ve ikili problemlerin çözümü konusunda bazı ilerlemeler oldu.
Yemen'in önemli bir dış problemi de Kızıldeniz'deki üç adasının Eritre tarafından işgal edilmesinden kaynaklanmaktadır. Hıristiyan kökenli ve sosyalist anlayıştaki Eritre cumhurbaşkanı Asyas Afewerki, İsrail'le de işbirliği yaparak bölgedeki birçok ülkeye saldırdı. Bu saldırıları yüzünden bölgede bir çıban başı haline gelen Afewerki, Yemen'in de Kızıldeniz'deki üç adasını işgal etti. Yemen ise bu işgal karşısında savaş yolunu tercih etmeyerek bir uluslararası hakem kurulu oluşturulmasını istedi. Bu hakem kurulu oluşturuldu ise de henüz sorun tam anlamıyla çözülmüş değildir.
İslami Hareket: Yemen'de Müslümanların % 55'ini Şiiliğin ehli sünnete en yakın mezhebi olan Zeydiyye mezhebi mensupları oluşturur. Zeydilerin kendilerine özel bir hiyerarşik sistemleri vardır. Onların da başlarında imamları olur. Ancak Zeydilerdeki imamlık sistemi Caferilerdekinden farklıdır. Zeydiler ayrıca Caferilerden farklı olarak Hz. Ebu Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.)'in halifeliklerine karşı çıkmazlar. Onlar sadece Hz. Osman (r.a.)'ın halifeliğine karşı çıkar ve Hz. Ömer (r.a.)'den sonra halifelik hakkının Hz. Ali (r.a.)'de olduğunu ileri sürerler. Bunun yanı sıra Zeydiler sünnilerin yönetimine tabi olmaya karşı çıkmazlar.
Yemen'de İslâm'ı devlete hâkim kılmaya çalışan hareketlerin başında Müslüman Kardeşler'in bu ülkedeki kanadı sayabileceğimiz Yemen Islah Birliği gelmektedir. Bu hareket Eylül 1990'da siyasi parti sıfatı kazanmıştır.
Ekonomi: Yemen ekonomisi birinci derecede tarım ve hayvancılığa dayanır. Tarım ürünlerinden elde edilen gelirin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 21'dir. Çalışan nüfusun % 71.5'i tarım alanında iş görmektedir. Ürettiği tarım ürünlerinin başında tahıl, pamuk, hurma, muz, darı, kahve ve çeşitli meyve ve sebzeler gelir. Bunun yanı sıra deniz ürünlerinden ve tuzdan da önemli miktarda ihracat geliri elde edilmektedir. Güney Yemen'de petrol ve doğal gaz çıkarılmaktadır. Tuz, petrol ve doğal gaz dışında önemli bir yerel kaynağa sahip değildir.
Para birimi: Yemen Riyali.
Kişi başına düşen milli gelir: 550 dolar.
Dış ticaret: İhraç ettiği ürünlerinin başında ham petrol, doğal gaz (bu ikisinin ihracattaki payı: % 89), canlı hayvan, hurma, kahve ve çeşitli tarım ürünleri gelir. İthal ettiği malların başında da ulaşım araçları, makineler, savunma araçları, elektrikli ve elektronik araçlar ve bazı gıda maddeleri gelmektedir. Dış ticareti daha çok ABD, Japonya, Avrupa Birliği ülkeleri, Körfez ülkeleri ve Sudan'ladır.
Sanayisi: Güney Yemen'de petrol tesisleri mevcuttur. Diğer sanayi kuruluşlarının başında hazır gıda maddeleri, meşrubat ve sigara üreten tesisler gelir. Bu tesisler tüm sanayi kuruluşlarının % 52'sini oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra tekstil, giyim eşyası üretimi, deri işlemeciliği, ağaç işleri, mobilya, kimyasal madde, ilaç, toprak eşya, inşaat malzemeleri ve madeni eşya üretimi üzerine birçok orta ve küçük sanayi tesisi bulunmaktadır. Sanayi gelirlerinin gayri safi yurtiçi hasıladaki payı % 9'dur. Çalışan nüfusun % 4.4'ü sanayi sektöründe iş görmektedir