Zeki Velidi Togan

Zeki Velidi Togan, 10 Aralık 1890 tarihinde Baş­kurt ilinde İsterlitamak'a bağlı Kuzen Köyü'nde doğdu. Medrese tahsilini yaparken bir yandan da özel Rusça dersleri alıyordu. Öğretmen olan an­nesinden Farsça öğrenmeyi de ihmal etmiyordu. 1902 yılında orta tahsil için Ütek'de bulunan dayı­sı Habib Neccar'ın medresesine gitti. Buradaki öğrenimi sırasında Arapça dersler alarak dil bilgisini geliştirdi.

1908'de köyünden kaçarak Kazan'a gelip burada özel dersler aldı. Bu arada Katanov ve Aşmarin gibi bilginlerle tanıştı.1909 yılında mezun olduğu Kasımiye Medresesi'ne "Türk Tarihi ve Arap Edebiyatı Tarihi Muallimi" oldu. 4 yıl süren bu öğretmenliği sırasında 1911 sonlarında yayınladığı Türk ve Tatar Tarihi adlı kitabı sayesinde meşhur oldu. Bu eserin iyi yankıları sayesinde Kazan Üniversitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti'ne üye seçildi.

1913'te Fergana'ya, 1914'te Buhara'ya araştırmalar yapmak için gönderildi. Bu seyahat neticelerine ait hazırlamış olduğu raporlar başta Peters-burg Arkeoloji Cemiyeti olmak üzere Kazan ve Taşkent Arkeoloji cemiyetleri mecmualarında yayımlandı. Bu arada Prof. Katanov'un şimdi İstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü'nün esas nüvesini teşkil edecek olan kitaplarının Türkiye'ye gönderilmesine vesile oldu.

Daha sonra Rus Millet Meclisi Duma'da Ufa Müslümanlarının temsilcisi olarak bulunmak üzere Petersburg'a gitti. Bilimsel çalışmalarına siyasi çalışmalarını da eklemiş oluyordu. Bu sırada Bolşevik İhtilali patlak verince o da Türklerin durumunun düzelmesi için mücadeleye girişti.

Bolşevik İhtilali'nden 22 gün sonra 29 Kasım 1917'de Başkurt ilinin muhtariyeti ilan edildi. Örenburg'u 18 şubat 1918'de işgal eden Sovyetler onu tutukladılarsa da 7 Haziran'da hapisten kaçtı. Başkurt hükümeti kurulduğunda Togan, Harbiye Nazırı oldu. bundan sonra Lenin, Stalin ve Troçki ile defalarca görüştü; fakat olumlu sonuç alamayınca Türkistan'a çekilip orada mücadeleye karar verdi. 1920 - 1923 yıllarında Türkistan'da amansız bir mücadeleye girişti ise de başarılı olamadı. Basmacı Hareketi'nin içinde bulundu. Türkistan Milli Birliği'nin kurucusu ve ilk başkanıdır.

Paris, Londra ve Berlin'deki birçok Orta Asya tarihçisi onunla çalışmak istemesine rağmen, devrin Türkiye Milli Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi, Fuat Köprülü, Rıza Nur, Yusuf Akçura'nın istekleri sayesinde Türkiye'den davet aldı. 20 Mayıs 1925'te geldiği Türkiye'de Maarif Vekaleti Telif ve Tercüme Encümeni'ne tayin edilmiştir. O zamanki Ankara kitap açısından yetersiz olduğundan kendi isteği ile İstanbul Darülfünun-u Türk Tarihi Müderris Muavinliği'ne tayin edildi. Bundan sonra İstanbul ve Anadolu kütüphanelerinde hummalı ça­lışmalarına başladı. Fakat 1932'de I. Türk Tarih Kongresi'nde tıp doktoru Reşit Galip'in sunduğu Orta Asya'da iç deniz olduğu ve bunun sonradan kuruduğu konusu hakkındaki tebliğini eleştirince, Togan aleyhine bir kamuoyu oluştu. Kendisine takınılan bu kötü tutum üzerine ülkeyi terk etme kararını verdi. 8 Temmuz 1932'de istifa ederek Viyana'ya gitti. 1935'te doktora çalışmalarını bitirdikten sonra Bonn Üniversitesi'nde, 1938'de Göttingen Üniversitesi'nde dersler verdi. 1939'da Milli Eğitim Bakanı'nın daveti üzerine tekrar Türkiye'ye geldi. İstanbul üniversitesi'nde Umumi Türk Tarihi Kürsüsü'nü kurdu. İkinci Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Türkiye'de Sovyetler aleyhine faaliyet ve Turancılık suçundan tutuklanıp mahkeme edildi. 10 yıl hapse mahkum edildiyse de Askeri Mahkeme kararı bozdu ve Togan beraat etti.

1948'de yeniden döndüğü üniversitedeki görevine ölümüne kadar devam etti. 1951'de İstanbul'da toplanan XXI. Müsteşrikler Kongresi'ne başkanlık etti. Bu onun bilimsel alandaki şöhretini çok daha artırdı. Zeki Velidi Togan 26 Temmuz 1970'te İstanbul'da vefat etti.

Eserleri:
Yazarın 337'den fazla yayımlanmış eseri var­dır.
Yayımlanan ilk eseri Türk ve Tatar Tarihi'dir.
Dünyaca ünlü eseri ise İbn-i Fadlan Seyahatnamesi'dir.
Türk Tarihi'nin genel çerçevesini çizdiği eseri ise Umumi Türk Tarihi'ne Giriş adlı kitabıdır.
Mukaddemetü'l Edeb, Bugünkü Türk İli Tür­kistan, Hatıralar, Oğuz Destanı, Kur'an ve Türkler önemli eserlerindendir.
Türklüğün Mukadderatı Üzerine adlı eserinde dünya Türklüğünün bugünkü durumu ve gele;ceği hakkında bilgi vermiştir.
Moğol İstilası, Moğollar Devri Türk Tarihi, Cengiz Han ve Timur Dönemi adlı ders notları üniversitelerde okutulmuştur. Bunun yanında Karahanlılar Devri, Başkırtlar Tarihi, Asya Tarihi, XIX. ve XX. yüzyıllarda Orta ve Ön As­ya'da Fikir, Kültür ve Tarih yine önemli ders notlarıdır.
Uluslararası dört önemli ansiklopedinin 39 maddesi Togan tarafından telif edilmiştir.
Haftalık ve aylık yayımlanan dergilerde 109 makale yazmıştır.
Gazetelerde ise 48 makale kaleme almıştır.

Zeki Velidi Togan'ın yazmış olduğu; fakat yayınlama fırsatı bulamadığı eserleri de vardır. Bu eserlerden bazıları şunlardır: Timur ve Oğulları Tarihi, El-Biruni'ye Dair, Başkırt Tari­hi, Ali Şir Nevai Hayatı ve Eserleri, Reşided-din Hayatı ve Eserleri, Sakaların Tarihi, Türklerin Menşe Efsaneleri, Resimlerle Türkistan